Dấu tích người xưa ở Tây Sơn thượng đạo

Nằm trên vùng đất ven sông Ba, đình An Khê và đình Cửu An (thuộc quần thể Khu di tích quốc gia đặc biệt Tây Sơn thượng đạo) là những chứng tích hiếm hoi về sự hiện diện của cộng đồng người Kinh trên vùng đất cao nguyên Gia Lai từ thế kỷ XVII – XVIII.

Nơi giao thương, tụ nghĩa một thời Khi người Kinh đến vùng cao nguyên Gia Lai định cư, họ lập đình miếu phụng thờ thần theo tín ngưỡng. Đình An Khê (còn gọi là đình Trong) đã có từ buổi đầu sơ khai của ấp Tây Sơn Nhất và đình Cửu An thể hiện sự tái lập tín ngưỡng cổ truyền của người Kinh tại ấp Tây Sơn Nhì. Trải qua bao biến thiên của lịch sử, đình An Khê ngày nay được trùng tu, xây dựng trên nền xưa, mang dáng dấp kiến trúc cổ tiền đường hậu tẩm.

Ông Trần Ngọc Hỷ – Trưởng ban Quản lý đình An Khê – cho biết: “Ngôi đình quay mặt về hướng Nam, phía xa là ngọn núi Mò O. Nơi đây từng là sở chỉ huy của Tây Sơn tam kiệt trong buổi đầu tập hợp nghĩa binh, khởi dựng nghiệp lớn”. Điều đặc biệt ở đình An Khê, trước đình có 3 dinh nhỏ mang nét kiến trúc truyền thống kết hợp giữa văn hóa người Kinh và người Bahnar, với phần trụ mang dáng dấp nhà sàn và phần mái nhà hai chái nằm giữa không gian rợp bóng những cây ké cổ thụ.

Đứng trước những ngôi dinh, ông Hỷ kể: “Việc phụng thờ những dinh này do người câu đình đảm trách. Dưới triều Nguyễn, những gì liên quan nhà Tây Sơn đều bị tiêu hủy và cấm triệt để. Do vậy, đình An Khê bề ngoài là thờ thần, cũng như những dinh này thờ ông Hổ, Cô Cậu (dinh Đôi), Thành hoàng bản xứ theo tín ngưỡng dân gian, nhưng nội tâm người dân thờ ẩn danh Tây Sơn tam kiệt”. Đình làng Cửu An ngày nay được xây dựng lại từ năm 1934 và tọa lạc bên núi Đất. Trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo, đình Cửu An ngày nay vẫn giữ được nét đẹp kiến trúc cổ xưa.

Ngoài ngôi đình nằm giữa thờ Thành hoàng và nhiều vị thần khác, bên phải có Thanh minh tự, bên trái có Hương vọng đường thờ các vị tiền hiền, hậu hiền có công khai hoang lập làng. Theo lời ông Trần Thanh Luân – Trưởng ban Nghi lễ đình Cửu An: Tại nơi đây, Tây Sơn tam kiệt xây dựng lực lượng, luyện binh, đặt kho tàng chứa lương thực, quân nhu.

“Đình Cửu An trước kia cách vị trí ngôi đình ngày nay khoảng 2 km. Dưới thời Nguyễn, bên ngoài bà con thờ thần trong đình, nhưng trong thâm tâm dân làng đời đời mật niệm “dương tế thần, âm thờ Tam kiệt” – hình thức cúng thần, nội tâm thờ Tây Sơn tam kiệt” – ông Luân kể thêm.

Từ thế kỷ XVIII, đình An Khê và đình Cửu An vừa là thiết chế tín ngưỡng, vừa là “chứng tích sống” của một giai đoạn lịch sử quan trọng của cuộc khởi nghĩa nông dân Tây Sơn dưới sự lãnh đạo của Tây Sơn tam kiệt: Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ. Gìn giữ hồn cốt văn hóa trên cao nguyên Ngày nay, đình An Khê và đình Cửu An vẫn là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh quan trọng của cộng đồng cư dân địa phương. Hằng năm, người dân thực hiện các lễ khai sơn, xuân kỳ thu tế… cầu quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, đời sống nhân dân ấm no, hạnh phúc.

Những nghi lễ này không chỉ mang tính tín ngưỡng, mà còn gắn kết cộng đồng, khẳng định mối quan hệ bền chặt giữa các tộc người cùng chung sống trên cao nguyên Gia Lai. Ông Nguyễn Thanh Nguyên – Phó ban Nghi lễ đình Cửu An – góp chuyện: “Các cụ cao niên trong làng kể lại rằng, xưa kia tại đình Cửu An có xây dựng nhà lẫm lớn lắm để đựng lúa thu hoạch trong đất ruộng của đình. Đây là hoa lợi của cộng đồng dùng để lo việc tế tự, lễ nghi tại đình.

Những năm mùa màng thất bát, các chức sắc quản lý đình sẽ xuất kho lúa của đình cho dân vay không tính lãi, đến mùa thu hoạch sẽ cúng lại cho đình phần lúa giống đã vay”. Đình làng ở vùng Tây Sơn thượng đạo thường khiêm nhường, giản dị, nhưng lại mang giá trị độc đáo ở sự giao thoa văn hóa trong kiến trúc, lễ thức thờ thành hoàng kết hợp với tín ngưỡng thờ núi, thần sông của đồng bào dân tộc thiểu số bản địa.

Ông Trần Ngọc Hỷ – Trưởng ban Quản lý đình An Khê – chia sẻ: “Đến ngày lễ cúng, ngày Tết tổ chức nghi lễ tại đình An Khê, không chỉ cộng đồng người Kinh, mà bà con người Bahnar, H’mông cũng đến dự đông vui. Họ cũng vào đình tham quan, cúng thần, bày tỏ chút lòng thành vào thùng công đức. Đình làng trở thành nơi gặp gỡ, giao lưu của cộng đồng dân cư ở đây”.